قواعد عربی سال دوم تجربی و ریاضی
درس اول : معرفه و نكره
مسلماً معرفه اسمـﯽ است كه نزد انسان ، شناخته شده باشد و نكره ناشناخته ؛ اما براﯼ شناخت آن ها چه بايد كرد تا دچار اشتباه و شك و شبهه نشويم ؟ ماپايه را براساس انواع معرفه مـﯽ گذاريم . در صورتـﯽ كه كلمه ﯼ مورد نظر جزء هيچ يك از انواع معرفه نباشد ، در قسمت نكره قرار مـﯽ گيرد . معمولاً كلمه اﯼ كه نكره است ، تنوين دارد ؛ اما تنوين مستقيماً علامت نكره نيست ؛ زيرا بعضـﯽ اسم ها اصلاً تنوين پذير نيستند و حتـﯽ بعضـﯽ از انواع عَلم تنوين مـﯽ گيرند.
عَلـَم ( اسم خاص ) : محمدٌ ، فاطمة ، إيران ، زاينده رود و . .
ضمير : ي ، هي ، أنتَ ، إياكَ و . .
اسم اشاره : هذا ، تلك ، هؤلاء ، هناكَ و . .
معارف اسم موصول : الذي ، اللذان ِ ، اللاتي ، من ، ما و . .
مُعَرَّف بأل ( تمام اسم ها يـﯽ كه با ال همراهند ) : الكتاب ، القلم ، المدرسة و . .
مُعرَّف بإضافة ( يا : مضاف به معرفه ) : "صف" در صف المدرسة ، "كتاب" در كتابي و . .
** البته علم انواع مختلف و تقسيم بندﯼ هاﯼ گوناگونـﯽ دارد كه از بحث ما خارج است . مانند انواع كنيه ، لقب ،
اضافه و غيره .
** مضاف به معرفه ، معرفه است و مضاف به نكره ، نكره . مثلا ً: "كتاب" در "كتاب التلميذ" معرفه است ، زيرا
مضاف به معرفه اﯼ شده است ، اما در "كتاب تلميذٍ " نكره مـﯽ باشد ، زيرا مضاف إليه آن نكره است .
** درهرصورت معرفه نسبت به نكره ، ارجح است وعلم نسبت به ديگرانواع معرفه ، ارجح . بنابراين درصورتـﯽ كه يك اسم علم تنوين داشته باشد ، "معرفه (از نوع علم)" محسوب مـﯽ گردد واگر يك اسم علم با ال ذكرگردد ، از انواع معرفه ،"علم" به حساب مـﯽ آيد، نه معرّف بأل. مانند: محمدٌ ،عليّ ٌ كه معرفه(علم) هستند والحسن ، الحسين معرفه(علم).
درس دوم و سوم : علامت هاﯼ فرعـﯽ اعراب
اصلـﯽ : كلماتـﯽ كه داراﯼ حركت هاﯼ اصلـﯽ ضمه ، فتحه و
كسره باشند ، اعرابشان اصلـﯽ است :
ذهب التلميذ ُ. (يا : تلميذ ٌ ؛ تلميذ : فاعل و مرفوع)
1- ظاهرﯼ رأيت التلميذ َ. (يا:تلميذا ً ؛ تلميذ : مفعول و منصوب)
سلّمتُ علـﯽ التلميذ ِ.(يا:تلميذ ٍ؛ تلميذ : مجروربه حرف جر)
[اعراب "تلميذ"درتمام اين مثال ها ظاهرﯼ و اصلـﯽ است.]
فرعـﯽ : شامل اين موارد مـﯽگردد :
الف- اسم هاﯼ مثنـﯽ
علامت هاﯼ اعراب ب- اسم هاﯼ جمع سالم مذكر
ج- اسم هاﯼ جمع سالم مؤنث
د- اسماء خمسه
هـ- اسم هاﯼ غيرمنصرف
و- افعال خمسه
2- محلـﯽ ( در سال اول خوانده ايم .)
3- تقديرﯼ ( در درس چهارم خواهيم خواند .)
** تمام علامت هاﯼ اعراب غير از اعراب محلـﯽ مخصوص اسم ها و فعل هاﯼ معرب است
اعراب فرعـﯽ :
اعراب فرعـﯽ به اين معنـﯽ است كه حالت هاﯼ مختلف مرفوع ، منصوب و مجرور به جاﯼ حركت هاﯼ ضمه ،
فتحه و كسره با حركت هاﯼ ديگر يا با حروف نمايش داده شوند .
مرفوع با الف : جاء التلميذان ِ . (التلميذان : فاعل ومرفوع با الف)
الف :اسم های مثنی رأيت التلميذين ِ. (التلميذين: مفعول و منصوب با ياء)
منصوب و مجرور با ياء
سلّمتُ علـﯽ التلميذين ِ.(التلميذين: مجرورباياءبه حرف جر)
مرفوع با واو : جاء المعلمونَ . (المعلمون:فاعل و مرفوع با واو)
ب- اسم هاﯼ جمع سالم مذكر
رأيت المعلمينَ.(المعلمين: مفعول و منصوب با ياء)
و مجرور ياء با سلّمتُ علـﯽ المعلمينَ.(المعلمين: مجروربا ياء به حرف جر)
ج- اسم هاﯼ جمع سالم مؤنث فقط در حالت نصب منصوب با كسره[1] . ( يعنـﯽ به جاﯼ فتحه ، كسره مـﯽ گيرد .)
رأيتُ التلميذات ِ . التلميذات : مفعول و منصوب با كسره
1- أب (پدر)
2- أخ (برادر)
د- اسماء خمسه 3- ذو (صاحب و دارنده)
4- حم (اقوام مذكرهمسر- از دو طرف)
5- فو (دهان)
** "حم" و "فو" فراتر از بحث ماست .
مرفوع با واو : جاء أبوحسين ٍ . (أبو : فاعل و مرفوع با واو)
أخومريم عندالباب. (أخو : مبتدا ومرفوع با واو)
اعراب اسماء خمسه منصوب با الف : رأيتُ أباعليٍّ . (أبا : مفعول ومنصوب با الف)
مجرور با ياء : سلّمتُ علـﯽ ذي علم ٍ. (ذي : مجرور به حرف جر با ياء)
** شرط هاﯼ فرعـﯽ بودن اعراب "أب" و " أخ" :
1- ال و تنوين نداشته باشند . زيرا در اين صورت داراﯼ اعراب اصلـﯽ مـﯽ گردند . مانند : جاء الأب ُ يا أب ٌ. ( أب : فاعل و مرفوع به اعراب ظاهرﯼ و اصلـﯽ رأيتُ الأب َ يا أبا ً. ( أب : مفعول و منصوب به اعراب ظاهرﯼ و اصلـﯽ)
سلّمتُ علـﯽ الأب ِ يا أب ٍ . (أب: مجروربه حرف جربه اعراب ظاهرﯼ و اصلـﯽ)
2- مضاف باشند .
مانند : ذهبَ أبوحُسين ٍ مَع أخيه إلـﯽ البُستان ِ و شاهَدَا هُناكَ رَجُلا ً ذاعَينَين ِكبيرَتَين ِ.
أبو : فاعل و مرفوع با واو به اعراب ظاهرﯼ و فرعـﯽ
أخي : مضاف إليه و مجرور با ياء به اعراب ظاهرﯼ و فرعـﯽ
ذا : صفتِ رجُل و منصوب با الف به اعراب ظاهرﯼ و فرعـﯽ
** "ذو" هميشه مضاف است ، بنابراين هيچ شرطـﯽ در فرعـﯽ بودن اعراب آن نيست .
هـ- اسم هاﯼ غيرمنصرف[2] فقط در حالت جر مجرور با فتحه[3] . ( يعنـﯽ به جاﯼ كسره ، فتحه مـﯽ گيرد .)
علم مؤنث : فاطمة ، سُميّة ، مكة و . .
علم غيرعربي : يوسف ، نيكلاس (Nicholas) و . .
صفت هاﯼ بر وزن أفعَل : أكبر ، أبيض و . .
اسم هاﯼ غيرمنصرف جمع هاﯼ مكسر هم وزن و هم آهنگ "مَفاعِل" و "مَفاعيل" :
مساجد ، تمارين ، شواهد ، تصاوير و . .
اسم هاﯼ مختوم به همزه ﯼ زائد(شامل صفت نيز مـﯽ گردد.) :
زهراء ، حمراء و . .
اسم هاﯼ مختوم به "ان" زائد (شامل صفت نيز مـﯽ گردد . رحمان ،عطشان و . .
هيچ گاه تنوين نمـﯽ پذيرند
ويژگـﯽ هاﯼ اسم هاﯼ غيرمنصرف
هميشه به جاﯼ كسره ، فتحه مـﯽ گيرند .
**«يعنـﯽ : بـﯽ تنوين ، با فتحه»*
** توجّه : اسم هاﯼ غير منصرف در صورتـﯽ كه :
1- ال بگيرند
2- مضاف واقع گردند
داراﯼ اعراب اصلـﯽ مـﯽ گردند[4] .
(اما تنوين نگرفتن هم چنان به قوت خود باقـﯽ است.)
مانند : أحسنتُ إلـﯽ الأفضل ِ . أحسنتُ إلـﯽ أفضل ِ الناس . (أفضل:مجرور به حرف جر به اعراب ظاهرﯼ و اصلـﯽ)
يَكتبان ِ
تكتبان ِ
و- افعال خمسه يَكتبونَ
تكتبونَ
تكتبينَ
يعنـﯽ پنج صيغه ﯼ زمان مضارع كه با ضمير فاعلـﯽ همراهند . اعراب اين افعال به تفصيل در دو درس ششم و هفتم ذكر خواهد شد . اما به طور اجمال مـﯽ توان اين نمودار را رسم كرد .
مرفوع با ثبوت نون اعراب : يَكتبان ِ ، تكتبان ِ ، يَكتبونَ ، تكتبونَ ، تكتبينَ
اعراب افعال خمسه منصوب با حذف نون اعراب : أن يكتبا، أن تكتبا، أن يكتبوا، أن تكتبوا، أن تكتبي
مجزوم با حذف نون اعراب : لم يكتبا ، لم تكتبا ، لم يكتبوا ، لم تكتبوا ، لم تكتبي
** براﯼ اعراب فرعـﯽ مـﯽ توانيم چنين نمودارﯼ نيز رسم نمائيم : اسم هاﯼ مثنـﯽ
معرب به حروف اسم هاﯼ جمع سالم مذكر
اسماء خمسه
افعال خمسه
اعراب فرعـﯽ
اسم هاﯼ جمع سالم
معرب به حركت
اسم هاﯼ غيرمنصرف
درس چهارم : اعراب محلـﯽ و تقديرﯼ
اعراب محلـﯽ در سال اول توضيح داده شده است .
در اعراب تقديرﯼ ، كلمه هيچ كدام از موارد سابق الذكر نيست . يعنـﯽ نه ضمه ، فتحه و كسره مـﯽ گيرد كه اعرابش ظاهرﯼ واصلـﯽ باشد، نه مثنـﯽ، جمع مذكرسالم و . . است كه اعراب فرعـﯽ شامل حالش گردد، نه كلماتـﯽ مانند ضمير، اسم اشاره و . . است كه اعراب محلـﯽ داشته باشد . بلكه آخرآن به گونه اﯼ است كه آن حركات را درتقدير دارد. به بيان ديگر بايد حركات ضمه ، فتحه و كسره را بپذيرد ، اما نمـﯽ تواند ! يعنـﯽ فرض مـﯽ كنيم كه آن حركت ها را داراست . در تركيب به اين صورت عنوان مـﯽ نماييم : تقديراً مرفوع ، تقديراً منصوب ، تقديراً مجرور .
اسم هاﯼ مقصور[5] : در تمام حالات رفع و نصب و جر
جاءت كبرﯼ . (كبرﯼ : فاعل و تقديراً مرفوع)
رأيتُ كبرﯼ . ( كبرﯼ : مفعول و تقديراً منصوب)
سلّمتُ علـﯽ كبرﯼ . (كبرﯼ : تقديراً مجرور به حرف جر)
اسم هاﯼ منقوص[6] : فقط در دو حالت رفع و جر[7]( يعنـﯽ ضمه و كسره نمـﯽ گيرد.)
كلماتـﯽ كه شامل جاء القاضِي . (القاضِي : فاعل و تقديراً مرفوع)
اعراب تقديرﯼ سلّمتُ علـﯽ القاضِي . (القاضِي : تقديراً مجروربه حرف جر)
مـﯽ گردند اسم هاﯼ مضاف به ياء متكلم[8] : در تمام حالات رفع و نصب و جر
كتابي علـﯽ المنضدة . (كتاب : مبتدا و تقديراً مرفوع)
وضعتُ قلمي علـﯽ كتابي .(قلم:مفعول و تقديراً منصوب ؛ كتاب : تقديراً مجروربه حرف جر)
فعل هاﯼ مضارع مختوم به الف (مقصوره) : فقط در حالت رفع و نصب[9]
مانند : يَنهَـﯽ ، يَبقـَﯽ ، يَفنـَﯽ ، أنْ يَنهَـﯽ، لنْ يَبقـَﯽ، حتـﯽ يَفنـَﯽو..
فعل هاﯼ مضارع مختوم به ياء و واو : فقط در حالت رفع [10]
مانند : يَهدِي ، يَشفِي ، يَروِي و . .
يَدعُو ، يَشكُو ، يَرجُو و . .
** توجّه :
الف- اسم هاﯼ مقصورِ بـﯽ ال با تنوين فتحه[11] مـﯽ آيند ؛ كه البته بازهم مقصورند واعرابشان تقديرﯼ:
جاء فتـﯽً . (فتـﯽ : فاعل و تقديراً مرفوع)
رأيتُ فتـﯽً . (فتـﯽ : مفعول و تقديراً منصوب)
سلّمتُ علـﯽ فتـﯽً . (فتـﯽ : تقديراً مجرور به حرف جر)
ب- اسم هاﯼ منقوص ِ بـﯽ ال با تنوين كسره مـﯽ آيند (غيرازحالت نصب[12]) ؛ كه البته بازهم منقوصند
واعرابشان تقديرﯼ :
جاء قاض ٍ . (قاض ٍ : فاعل و تقديراً مرفوع)
سلّمتُ علـﯽ قاض ٍ . (قاض ٍ : تقديراً مجرور به حرف جر)
** توجّه : اسم هاﯼ مقصورومنقوص درحالت مثنـﯽ ، جمع سالم مذكر[13] يا جمع سالم مؤنث (در حالت نصب) ، همچنان داراﯼ اعراب فرعـﯽ مـﯽ باشند . مثنـﯽ مانند : جاءَ الفـَتـَيان ِ (يا : فـَتـَيان ِ). جاء القاضِـيان ِ (يا : قاضِـيان ِ).
رأيتُ الفـَتـَيـَيْن ِ ( يا : فـَتـَيـَيْن ِ) . رأيتُ القاضِيَـيْن ِ ( يا : قاضِيَـيْن ِ).
سلّمتُ علـﯽ الفـَتـَيـَيْن ِ( يا : فـَتـَيـَيْن ِ) . سلّمتُ علـﯽ القاضِيَـيْن ِ ( يا : قاضِيَـيْن ِ).
جمع سالم مؤنث (در حالت نصب) مانند : رأيتُ الفتيات ِ (يا : فتيات ٍ) .
بنابراين قانون فوق الذكر تنها در صورتـﯽ صدق مـﯽ كند كه اين اسم ها مفرد يا جمع مكسر باشند . جمع مكسر مانند وصايا ، هدايا ، رعايا و . . كه حالتـﯽ از مقصور را دارند و تـَهاني ، مَساعي ، مَباني و . . كه مانند منقوص مـﯽ باشند .
درس پنجم : تركيب هاﯼ اضافـﯽ و وصفـﯽ در تركيب اضافـﯽ ، كلمه ﯼ اول مضاف و دومـﯽ مضافٌ إليه است . مضافٌ إليه به مضافْ اضافه مـﯽ گردد . در تركيب وصفـﯽ كلمه ﯼ اول موصوف و دومـﯽ صفت است . صفت ، موصوف خود را توصيف مـﯽ نمايد .
تشابه : دو كلمه به هم اضافه مـﯽ گردند .
اختلاف : منظورازتركيب اضافـﯽ اين است كه كلمه ﯼ دوم به نوعـﯽ درمالكيت كلمه ﯼ اول است. مانند: كتابُ عليٍّ . يعنـﯽ كتابـﯽ كه مال علـﯽ است . اما در تركيب وصفـﯽ كلمه ﯼ دوم ، اولـﯽ را توصيف مـﯽ نمايد . مانند: كتابٌ أحمرُ . يعنـﯽ كتابـﯽ كه يكـﯽ از خصوصياتش قرمز بودن است .
** اختلاف هايـﯽ كه تشخيص بين اين دوتركيب را براﯼ ما ساده مـﯽ نمايد
تركيب وصفـﯽ
|
ترکیب اضافی
|
هر دو كلمه در واقع يك چيز هستند . در "وردة ٌ حمراء"گل وسرخـﯽ ازهم جدانيستند ؛ درواقع همان گل ، سرخ است .
|
هر دو كلمه از هم جدا هستند . در"كتابُ عليّ ٍ" كتاب و علـﯽ دو كلمه ﯼ از هم جدا هستند .
|
حركت هر دو كلمه يكـﯽ است . مانند : كتاب ٌ جميل ٌ يا الكتاب َ الجميل َ يا كتاب ٍ جميل ٍ
|
حركتِ مضاف طبق نقشـﯽ است كه درجمله دارد ومضافٌ إليه هميشه مجروراست.مانند: كتاب ُ عليّ ٍ جميلٌ . (كتاب: مبتداومرفوع، عليّ:مضاف إليه ومجرور،جميلٍ:خبرمفرد و مرفوع)
|
چه موصوف و چه صفت مـﯽ توانند ال يا تنوين بگيرند . مانند : كتاب ٌ جميل ٌ يا : الكتاب الجميل
|
مضافٌ إليه مـﯽ تواند يا ال يا تنوين بگيرد ، اما مضاف اصلا ً و در هيچ صورتـﯽ نمـﯽ تواند ال يا تنوين بگيرد .
كتابُ طالب ٍ (كتاب ال ندارد) يا : كتابُ الطالب ِ (كتاب تنوين ندارد)
|
هردوكلمه درچهارمورد(عدد ، جنس ، معرفه يا نكره بودن، اعراب) مانند همند .
|
ممكن است در بعضـﯽ از موارد مذكور مانند هم باشند يا نباشند . يعنـﯽ لزومـﯽ به مشابه بودن نيست . مانند :
كتابُ عليّ ٍ ، كتابُ طالبةٍ ، كتابَ الطلاب ِ و . .
|
مانند زبان فارسـﯽ اگر(درترجمه)از"اين" و "است" استفاده نماييم ، معنـﯽ مـﯽ دهد . كتابٌ جميلٌ : اين كتاب، زيباست.
الوردة ُ الحمراءُ : اين گل، سرخ است .
|
اگر(در ترجمه) از "اين" و "است" استفاده نماييم ، معنـﯽ نمـﯽ دهد . كتابُ عليّ ٍ : اين كتابْ ، علـﯽ است !
صَفُّ المدرسةِ : اين كلاسْ، مدرسه است!
|
** توجّه : الف- "مضاف بودن" نقش نيست ، اما "مضافٌ إليه بودن" نقش است .
"موصوف بودن" نقش نيست ، اما "صفت بودن" نقش است .
ب- درصورتـﯽ كه يك اسم مثنـﯽ يا جمع سالم مذكر، مضاف واقع گردد،حرف"ن"ازآخرآن مـﯽ افتد. مانند:
طالِبا المدرسة ، طالِـبَي ِ المدرسة ، طالِـبُـو المدرسة ، طالِـبـِي المدرسة .
** درصورتـﯽ كه بخواهيم هم زمان ازهردوتركيب اضافـﯽ و وصفـﯽ استفاده نماييم،مضاف إليه بين موصوف و صفت قرار مـﯽ گيرد (برعكس فارسـﯽ). جاء تلميذُ المدرسةِ المؤمنُ إلـﯽ المصلـّﯽ . دانش آموزِ با ايمان ِ مدرسه به نمازخانه آمد . نمـﯽ گوييم : دانش آموزِ مدرسه ﯼ باايمان .. تلميذ : فاعل و مرفوع ، المدرسة : مضاف إليه و مجرور ، المؤمن : صفت ِ تلميذ ومرفوع . يا مانند : السلامُ عَلـَﯽ عِبادِ اللهِ الصّالحينَ . سلام بربندگان شايسته ﯼ خداوند . نمـﯽ گوييم :
بندگان ِ خداﯼ شايسته .. عباد : مجرور به حرف جر، الله : مضاف إليه و مجرور، الصالحين : صفت عباد ومجرورباياء.
عدد :
تلميذ ٌ مؤدّبٌ(هردو مفرد)، تلميذان ِ مؤدّبان ِ(هردومثنـﯽ)، تلاميذ ُ مؤدَّبونَ (هردوجمع)
موارد مطابقت جنس :
صفت مفرد با كتابٌ جميلٌ (هردو مذكر) ، وردة ٌحمراءُ (هردو مؤنث)
موصوف[14]
معرفه يا نكره بودن [15]:
المدرسة ُ الكبيرة ُ(هردو معرفه) ، مدرسة ٌ كبيرة ٌ (هردو نكره)
اعراب :
كتابٌ عِلميّ ٌ (هردو مرفوع) ، الطفلَ الصادقَ (هردو منصوب) ، وردةٍ حمراءَ (هردو
مجرور؛ با اين اختلاف كه "وردة" با اعراب اصلـﯽ است و "حمراء" با اعراب فرعـﯽ
و مجرور با فتحه . مهمْ خود اعراب است ، نه نوع آن)
مفرد : تلميذ ٌ مؤدّبٌ (مؤدّب : صفت مفرد و مرفوع به اعراب ظاهرﯼ و اصلـﯽ)
فعليه : جاءَ تلميذ ٌ يَدْرُسُ جَيِّدا ً. دانش آموزﯼ كه خوب درس مـﯽ خواند،آمد .
انواع صفت جمله[16]
(جمله ﯼ"يَدْرُسُ جَيِّدا ً" جمله ﯼ فعليه ووصفيه براﯼ تلميذ ٌ و محلا ً مرفوع) اسميه : رأيتُ تلميذا ً أبُوهُ معلمٌ .دانش آموزﯼ راكه پدرش معلم بود، ديدم .
(جمله ﯼ "أبوه معلم" جمله ﯼ اسميه و وصفيه براﯼ تلميذاً و محلا ً منصوب)
جارومجرور: جاءَ رَجُلٌ في السّيارةِ . مردﯼ كه درماشين بود، آمد .
(في السيارة : جار و مجرور و شبه جمله ﯼ وصفيه شبه جمله براﯼ رجل و محلاً مرفوع)
ظرف : رأيتُ تلميذا ً أمامَ المدرسةِ . دانش آمــوزﯼ را كه جلـــوﯼ مدرسه بود ، ديدم .
(أمامَ : ظرف مكان و منصوب و شبه جمله ﯼ وصفيه براﯼ تلميذا ً و محلاً منصوب)
** جمله يا شبه جمله اﯼ كه پس از يك اسم نكره آيد و آن را توصيف نمايد ، صفت آن محسوب گشته و مسلما ً در رديف اعراب محلـﯽ قرار مـﯽ گيرد . در زبان عربـﯽ مـﯽ گوييم : الجُمَلُ بَعدَ النـَّكِـرات صِفاتٌ ..
درس